Φως στις μέρες της εισβολής στην Κύπρο

Εγγραφα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ αποκαλύπτουν συνομιλίες Κίσινγκερ με Καραμανλή και τον Βρετανό υπ. Εξωτερικών Τζ. Κάλαχαν

Επιμέλεια: Στεφανος Χελιδονης

Νέο φως στα γεγονότα του 1974 έρχονται να ρίξουν δύο νέα αποχαρακτηρισμένα έγγραφα του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, που καταγράφουν τηλεφωνικές συνομιλίες του Χένρι Κίσινγκερ –τότε υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ και συμβούλου Εθνικής Ασφαλείας– με τον Βρετανό υπουργό Εξωτερικών, Τζέιμς Κάλαχαν και τον πρωθυπουργό της Ελλάδος, Κωνσταντίνο Καραμανλή, στις 22 Ιουλίου και 15 Αυγούστου, αντιστοίχως.
Οι συγκεκριμένες συνομιλίες σκιαγραφούν σημαντικές πτυχές του Κυπριακού –όπως τον τρόπο αντιμετώπισης από τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών, Ελλήνων πρωταγωνιστών, σαν τον αρχιεπίσκοπο Μακάριο (μετά τον Αττίλα 1) και τον Καραμανλή (μετά τον Αττίλα 2)– ενώ εκθέτουν τόσο τις...διαφορετικές προσεγγίσεις Κίσινγκερ και Κάλαχαν στο ζήτημα, όσο και τον συλλογισμό των δύο ανδρών ώστε να καταλήξουν σε ένα κοινό σχέδιο δράσης (ή μη δράσης). Τέλος, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συνομιλία με τον Καραμανλή, καθώς φανερώνει τη σθεναρή στάση του Ελληνα πρωθυπουργού απέναντι στον Κίσινγκερ, σε μία συγκυρία ιδιαίτερα κρίσιμη για το μέλλον της Κύπρου.

Και οι δύο συνομιλίες εμπίπτουν σε μία περίοδο μεταβατική και καθοριστική: Η ιλιγγιώδης διαδοχή των εξελίξεων εκείνες τις ημέρες σήμαινε την πτώση της χούντας στην Αθήνα, το σύντομο πέρασμα από την εξουσία –με τραγική, για τον ελληνισμό, κατάληξη– του δικτάτορα Δημήτρη Ιωαννίδη και τελικά την επάνοδο της δημοκρατίας στην Ελλάδα, καθώς και την εδραίωση της τουρκικής κατάκτησης στο βόρειο τμήμα της Κύπρου.

Το Αρχείο Εθνικής Ασφαλείας (National Security Archive) στο Πανεπιστήμιο Τζορτζ Ουάσιγκτον των ΗΠΑ εξέδωσε, στις 23 Δεκεμβρίου, τις απομαγνητοφωνήσεις όλων των τηλεφωνικών συνομιλιών του Κίσινγκερ, από τα χρόνια της παντοδυναμίας του στον Λευκό Οίκο, επί προεδρίας Νίξον και Φορντ.

Τα εν λόγω έγγραφα δημοσιεύονται για πρώτη φορά στο σύνολό τους και προσφέρουν μια ματιά εκ των έσω στη διαδικασία λήψης αποφάσεων στην αμερικανική κυβέρνηση.

15 Αυγούστου 1974

Τηλεφωνική συνομιλία Κίσινγκερ και Καραμανλή

Οι διαπραγματεύσεις της Γενεύης άρχισαν να καταρρέουν στις 13 Αυγούστου. Το επόμενο πρωινό, η Τουρκία εξαπέλυσε τη δεύτερη φάση της εισβολής της, η οποία έφερε στον έλεγχό της το 37% της Κύπρου. Την επόμενη ημέρα, ο Κίσινγκερ τηλεφώνησε στον Καραμανλή, ηγέτη πλέον της νέας πολιτικής ηγεσίας, για να τον πληροφορήσει ότι η Αγκυρα θα σταματούσε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις την επόμενη μέρα και «θα τους δεσμεύσουμε σε αυτήν την υπόσχεση». Ο Καραμανλής υστερούσε σε στρατιωτικές δυνάμεις ώστε να εμπλακεί σε πόλεμο με την Τουρκία, το οποίο ήταν η προτίμησή του, και ήταν προφανές ότι η Ουάσιγκτον δεν επρόκειτο να προσπαθήσει να αντιστρέψει τις τουρκικές καταπατήσεις. Ο πρωθυπουργός είδε τα λόγια του Κίσινγκερ περί «φιλίας προς την Ελλάδα» ως «λίγο αργά», υποστηρίζοντας ότι «εσείς (Κίσινγκερ) πρέπει να κάνετε κάτι παραπάνω από το να δώσετε συμβουλές στους Τούρκους». Ο Κίσινγκερ, πάντως, δεν είχε και πολλή συμπόνοια για την ελληνική ηγεσία επειδή πίστευε ότι είχαν αποτύχει να κάνουν τους συμβιβασμούς, τους οποίους αυτός θεωρούσε απαραίτητους ώστε να κατευναστούν οι Τούρκοι. Η τηλεφωνική συνομιλία του Χένρι Κίσινγκερ με τον Ελληνα πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή έγινε στις 15 Αυγούστου 1974, 7.22 μ.μ.

Κίσινγκερ: Ζητώ συγγνώμη που σας ενοχλώ μέσα στη νύχτα, κύριε πρωθυπουργέ. Πρώτα απ’ όλα ήθελα να σας πω ότι σας στέλνω ένα μήνυμα αλλά μόλις είχα μία από πολλές συζητήσεις με τον Τούρκο πρωθυπουργό και μου είπε ότι πρόκειται να σταματήσουν τις πολεμικές επιχειρήσεις αύριο στις 12.00 το μεσημέρι, ώρα Ουάσιγκτον και ήθελα να σας πω ότι θα τους δεσμεύσουμε σε αυτή την υπόσχεση.

Καραμανλής: Θα την ολοκληρώσουν στις 12.00 αύριο;

Κίσινγκερ: Θα την έχουν ολοκληρώσει.

Καραμανλής: Μέχρι αύριο θα έχουν ολοκληρώσει τα σχέδιά τους.

Κίσινγκερ: Λοιπόν, αυτό δεν μπορώ να το κρίνω. Αλλά σε κάθε περίπτωση θα αναλάβουμε ενεργό ρόλο στις διαπραγματεύσεις από εδώ και στο εξής.

Καραμανλής: Θα το σκεφτώ αυτό αλλά φοβάμαι ότι έπειτα από αυτό το τετελεσμένο γεγονός θα είναι λίγο δύσκολο.

Κίσινγκερ: Προβήκαμε σε άλλη μία έντονη δήλωση σήμερα καταδικάζοντας την τουρκική πράξη...

Καραμανλής: Το άκουσα.

Κίσινγκερ: ...από τον Λευκό Οίκο και απλώς ήθελα να σας πω, κύριε πρωθυπουργέ, θα κάνουμε το παν ώστε να ενδυναμώσουμε τη θέση σας και να δείξουμε τη φιλία μας προς την Ελλάδα.

Καραμανλής: Το εκτιμώ αλλά φοβάμαι πως θα είναι λίγο αργά. Οπως είπα, οι Τούρκοι έχουν δημιουργήσει ένα τετελεσμένο γεγονός.

Κίσινγκερ: Το καταλαβαίνω και είμαστε αντίθετοι σε μία τακτική στρατιωτικής πίεσης.

Καραμανλής: Γιατί; Οπως ξέρετε, η Τουρκία δεν καταλαβαίνει τις συμβουλές στην Ευρώπη και κατά τη γνώμη σας τι πρόκειται να κάνουν;

Κίσινγκερ: Λοιπόν, έχουν προσφερθεί να διαπραγματευτούν.

Καραμανλής: Μετά το τετελεσμένο γεγονός θέλουν να μιλήσουν. Αλλά είναι δύσκολο για μας να το κάνουμε αυτό.

Κίσινγκερ: Λοιπόν, αφήστε με να δω αν μπορώ να σκεφθώ κάποια διαδικασία. Θα ήσασταν έτοιμος να επισκεφθείτε τις Ηνωμένες Πολιτείες;

Καραμανλής: Δεν νομίζω, γιατί, ξέρετε, είναι δύσκολο για μένα να αφήσω τη χώρα. Εχουμε πολλά προβλήματα. Οι άνθρωποι είναι πολύ πικραμένοι, θυμωμένοι, ο στρατός είναι αναστατωμένος. Ισως λίγο αργότερα, αλλά τώρα είναι αδύνατον.

Κίσινγκερ: Λοιπόν, είμαι σίγουρος ότι ίσως ο πρόεδρος Φορντ θα είναι σε επαφή μαζί σας αύριο με τηλεγράφημα. Και αφήστε μας να δούμε ίσως τι μπορεί να γίνει.

Καραμανλής: Κύριε υπουργέ, πιστεύω πως πρέπει να βγάλετε έξω τους Τούρκους. Οι Τούρκοι... αν δεν ξεφορτωθούν αυτή την εμμονή, είναι πολύ δύσκολο να έχουμε μια συμφωνία.

Κίσινγκερ: Θα το λάβουμε υπόψη μας πολύ σοβαρά. Δεν μπορούν να υπάρχουν περαιτέρω πιέσεις.

Καραμανλής: Αλλά παρ’ όλα αυτά οι Τούρκοι έχουν παραβιάσει τα πάντα. Χωρίς να δοθούν οδηγίες στο κοινό είναι πολύ, πολύ δύσκολο για μένα να αρχίσω ξανά συνομιλίες.

Κίσινγκερ: Ναι, καταλαβαίνω.

Καραμανλής: Κύριε υπουργέ, το κλίμα που επικρατεί είναι πολύ δύσκολο.

Κίσινγκερ: Αφήστε με να το αναφέρω αυτό στον πρόεδρο και θα είμαστε σε επαφή μαζί σας αύριο.

Καραμανλής: Ναι. Θα βρίσκομαι εδώ. Σας ευχαριστώ.

Κίσινγκερ: Κύριε πρωθυπουργέ, αν έχετε κάποια πρόταση θα την κοιτάζαμε πολύ σοβαρά σχετικά με το τι πρέπει να γίνει.

Καραμανλής: Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να κάνετε κάτι παραπάνω από το να δώσετε συμβουλές στους Τούρκους.

Κίσινγκερ: Αν έχετε κάποια συγκεκριμένη πρόταση, θα ήμασταν έτοιμοι να την κοιτάξουμε πολύ σοβαρά.

Καραμανλής: Θα απαντήσω στο μήνυμά σας σήμερα.

Κίσινγκερ: Ωραία. Ανυπομονώ να ακούσω από εσάς κύριε πρωθυπουργέ. Καληνύχτα.

Καραμανλής: Καληνύχτα.

22 Ιουλίου 1974

Η συνδιάλεξη των υπ. Εξωτερικών Ηνωμένων Πολιτειών – Βρετανίας

Οι επικοινωνίες ΗΠΑ – Ηνωμένου Βασιλείου αυξήθηκαν κατά τη διάρκεια της κρίσης στην Κύπρο. Θέλοντας να αποφύγει την αντιπαράθεση με τη χούντα στην Ελλάδα, η οποία είχε οργανώσει το πραξικόπημα της 18ης Ιουλίου 1974 εναντίον του Μακαρίου, ο Κίσινγκερ αντετίθετο στο να τους ασκήσει την οποιαδήποτε πίεση. Οπως είχε εξηγήσει στην ομάδα του για την Κύπρο, στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, «το να επιχειρήσουμε να ανατρέψουμε την ελληνική κυβέρνηση για να ικανοποιήσουμε τις ψυχές μας και να φέρουμε τον Μακάριο πίσω, είναι ένα πολύ υψηλό τίμημα για να πληρώσουμε». Η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο στις 20 Ιουλίου και δύο μέρες αργότερα, την ημέρα που η δικτατορία στην Ελλάδα έπεσε, στις 22 Ιουλίου, ο υπουργός Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου Τζέιμς Κάλαχαν και ο Κίσινγκερ συζήτησαν τις εξελίξεις. Και οι δύο συμφώνησαν ότι ο Νίκος Σαμψών, τον οποίον η χούντα στην Ελλάδα εγκατέστησε για να κυβερνήσει το νησί, έπρεπε να φύγει, εξαιτίας του ρόλου που έπαιξε στο να προκαλέσει την τουρκική εισβολή, αλλά η κατάρρευση της χούντας έθεσε τον Σαμψών γρήγορα εκτός εξουσίας. Οπότε, το χωρατό σχετικά με τον Κίσινγκερ να είναι «αισχρός» στον Σαμψών, ήταν άσχετο. Απλώς ο Κάλαχαν και ο Κίσινγκερ είχαν διαφορετικές προσεγγίσεις, με τον Κάλαχαν να δηλώνει ότι ο Μακάριος, αν και καθαιρεμένος, ήταν ο «νόμιμος πρόεδρος», ενώ ο Κίσινγκερ υιοθέτησε μια στάση «μη δέσμευσης». Ο Κίσινγκερ ήθελε ελευθερία κινήσεων στο πρόβλημα της Κύπρου και δεν ήθελε να υποστηρίξει τον Μακάριο, τον οποίον είχε δει ως ανεξάρτητο υπέρ του δεόντος. Παρόλο που η συζήτηση ήταν φιλική, ο Κίσινγκερ δήλωσε αργότερα ότι «βασικά, ο Κάλαχαν τα έκανε θάλασσα καθ’ όλη τη διάρκεια» με το να μην πιέσει τους Ελληνες να είναι πιο εξυπηρετικοί απέναντι στην Τουρκία. Η τηλεφωνική συνομιλία του Χένρι Κίσινγκερ με τον Τζέιμς Κάλαχαν έγινε στις 22 Ιουλίου 1974, 11.25 π.μ.

Κίσινγκερ: Σου τηλεφώνησα το πρωί και δεν απαντούσες.

Κάλαχαν: (γέλια) Ποια είναι η κατάσταση;

Κίσινγκερ: Υπάρχει πραξικόπημα στην Ελλάδα. Και ο Σίσκο πιστεύει πως δεν θα είναι έτοιμοι να συναντηθούν αύριο.

Κάλαχαν: Μου έχουν πει ότι αυτός ο άνθρωπος… παίρνει την εξουσία. Ισχύει αυτό;

Κίσινγκερ: Ετσι είναι, και η εκτίμησή μας είναι ότι μπορεί να είναι πιο μετριοπαθής… Οτι μπορεί να μην είναι και τόσο κακός για να συνεργαστούμε μαζί του.

Κάλαχαν: Συμφωνώ, αλλά μου λένε ότι είναι αρκετά αντι–Τούρκος.

Κίσινγκερ: Μμμ.

Κάλαχαν: Πάντως, θα το αναβάλω, και τι προτείνεις; Τετάρτη;

Κίσινγκερ: Θα το ανέβαλλα μέχρι την Πέμπτη.

Κάλαχαν: Καλύτερα να προσπαθήσουμε για την Τετάρτη, και ίσως να χρειαστεί να συμβιβαστούμε για την Πέμπτη. Επειδή η κατάσταση είναι τέτοια που έχεις τον Σαμψών ακόμη εκεί.

Κίσινγκερ: Συμφωνώ.

Κάλαχαν: Και ο Ετσεβίτ μού τηλεφωνούσε και έλεγε ότι βρίσκεται σε εξέλιξη γενοκτονία και δεν υπάρχει καμία Αρχή για να συνεννοηθεί κανείς.

Κίσινγκερ: Τώρα μιλάμε με τον Βάλντχαϊμ… να αυξήσει τις δυνάμεις των Ηνωμένων Εθνών… και θα το υποστηρίξουμε, αν το κάνετε κι εσείς.

Κάλαχαν: Οπωσδήποτε θα το υποστηρίξουμε, αν και μάλλον θα χρειαστεί να διαθέσουμε μερικούς ανθρώπους.

Κίσινγκερ: Αυτό θα πίστευα κι εγώ.

Κάλαχαν: Θα προσπαθούσα να το περάσω αυτό, και θα έπρεπε να προσθέσουμε μερικούς ανθρώπους στις δυνάμεις των Ηνωμένων Εθνών και να τους αφήσουμε να επιχειρούν υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών.

Κίσινγκερ: Ωραία.

Κάλαχαν: Αλλά νομίζω ότι υπό αυτές τις συνθήκες είναι ακόμη πιο σημαντικό να προσπαθήσουμε να το κάνουμε Τετάρτη αν μπορούμε.

Κίσινγκερ: Ωραία. Και θα φέρω τον Σίσκο πίσω, και θα στείλω τον Μπιλ Μπάφουμ. Είναι πολύ σταθερός και αξιόπιστος άνθρωπος, και δεν εξάπτεται εύκολα. Και θα έχει τη συλλογιστική μου σε πολύ μεγάλη λεπτομέρεια.

Κάλαχαν: Θα ερχόταν στη Γενεύη;

Κίσινγκερ: Αν τον θέλεις.

Κάλαχαν: Καλύτερα να τον είχαμε στο Λονδίνο πρώτα. Και μετά μπορεί να πάει από το Λονδίνο στη Γενεύη όταν αρχίσουμε τη συνδιάσκεψη.

Κίσινγκερ: Θα είναι στο Λονδίνο την Τετάρτη. Εκτός και αν ξεφύγει από τον έλεγχο.

Κάλαχαν: Τότε, θα τον δούμε εδώ την Τετάρτη το πρωί, Χένρι, και μπορεί να συσκεφθεί μαζί μας προτού πάμε. Και θα προσπαθήσουμε να κανονίσουμε τη συνδιάσκεψη Τετάρτη απόγευμα.

Κίσινγκερ: Περίφημα.

Κάλαχαν: Δες αν μπορείς να το κάνεις αυτό να το δεχθούν οι Ελληνες και οι Τούρκοι.

Κίσινγκερ: Θα κάνω ό,τι καλύτερο μπορώ.

Κάλαχαν: Ωραία.

Κίσινγκερ: Το ευχαριστήθηκα που δούλεψα μαζί σου σε αυτό.

Κάλαχαν: Κι εγώ το ίδιο. Νομίζω πως δεν τα καταφέραμε και τόσο άσχημα. Εσύ;

Κίσινγκερ: Νομίζω ότι βγήκε σαν καθαρό πλεονέκτημα.

Κάλαχαν: Κι εγώ πιστεύω ότι είναι καλό. Πρέπει να ξεφορτωθούμε τον Σαμψών, γρήγορα.

Κίσινγκερ: Στο είπα, ότι θα το υποστηρίζαμε αυτό.

Κάλαχαν: Εχεις δίκιο. Οταν φέρουμε τον άνθρωπό σου εδώ, θα μιλήσουμε, και θα προσπαθήσουμε να συντονιστούμε ξανά.

Κίσινγκερ: Θα δω τον Μακάριο αυτό το απόγευμα. Και θα το πάω κάπως ψυχρά.

Κάλαχαν: Μην είσαι πολύ ψυχρός.

Κίσινγκερ: Οχι, θα το πάω χαλαρά.

Κάλαχαν: Πρέπει να το αναγνωρίσεις, ότι είναι ο νόμιμος πρόεδρος μέχρι να γίνουν άλλες διευθετήσεις.

Κίσινγκερ: Ετσι είναι. Θα είμαι πολύ φιλικός, αλλά δεν θα δεσμευθώ.

Κάλαχαν: Αυτό είναι εντάξει. Θα πρέπει να κινηθούμε πολύ προσεκτικά με αυτό, Χένρι.

Κίσινγκερ: Συμφωνώ μαζί σου.

Κάλαχαν: Εχω πολλές πληροφορίες που θα πω στον φίλο σου σχετικά με αυτό. Και γνωρίζω όλες τις δυσκολίες, αλλά καταλαβαίνω ότι θέλεις να εμφανιστείς απομονωμένος σε αυτό. Αν κινηθούμε, πρέπει να κινηθούμε μαζί.

Κίσινγκερ: Δεν πρόκειται να αναλάβουμε δέσμευση, αλλά δεν θέλουμε να παρθεί μία τελική απόφαση.

Κάλαχαν: Εντάξει. Θα τον πληροφορήσουμε μέσω του πρέσβη μας των Ηνωμένων Εθνών εκεί, σχετικά με το τι συμβαίνει, και θα ειδοποιήσουμε και τον Ντενκτάς και τον Κληρίδη.

Κίσινγκερ: Και θα παραμείνουμε χαλαρά σε αυτό και πολύ φιλικά.

Κάλαχαν: Σωστά.

Κίσινγκερ: Και θα σου στείλουμε τηλεγράφημα.

Κάλαχαν: Ναι, συνέχισέ το για λίγο, Χένρι. Ακου τη συμβουλή μου.

Κίσινγκερ: Μπορείς να βασιστείς σε αυτό απόλυτα.

Κάλαχαν: Και πρέπει να είσαι εντελώς αισχρός στον Σαμψών.

Κίσινγκερ: Μπορείς να βασιστείς και σε αυτό (γέλια).

Κάλαχαν: Πολύ ωραία. Πάντα μπορώ να βασίζομαι πάνω σου ότι θα είσαι αισχρός, έτσι;

Κίσινγκερ: Εχουμε πραγματικά αγριέψει με αυτό.

Κάλαχαν: (γέλια) Εντάξει.

Κίσινγκερ: Ηταν ωραία που σου μίλησα.

Κάλαχαν: Σε χαιρετώ.